বিষ্ণু ৰাভাৰ জীৱন আৰু সংগ্ৰাম

অসমৰ সমাজ জীৱনত এক প্ৰভাৱ পেলোৱা ব্যক্তিসকলৰ ভিতৰত বিষ্ণু ৰাভা অন্যতম। অসমৰ জনগোষ্ঠীৰ সমন্বয়ত আৰু সংস্কৃতিৰ বিকাশত আমি বিষ্ণু প্ৰসাদ ৰাভাৰ নাম ল'ব পাৰো। কৃষ্টি-সংস্কৃতিৰ সৈতে মানুহৰ সম্পৰ্ক শোষণ-নিপীড়নৰ অৱসানৰ হকে কৰিবলগীয়া যুঁজত বিষ্ণু ৰাভাই বস্তুনিষ্ঠভাৱে সংগ্ৰাম চলাইছিল।  শংকৰদেৱে  ঐক্য সংহতি ৰক্ষাৰ  সংগ্ৰামত যিদৰে অৱতীৰ্ণ হৈছিল, সেইদৰে অসমৰ ঐক্যতাৰ ভেটি মজবুত কৰাৰ আপ্ৰাণ চেষ্টা চলাইছিল বিষ্ণু ৰাভাই। নিজ সৃষ্টিশীলতাৰে তেওঁ অসমৰ বিভিন্ন জনগোষ্ঠীৰ ভাষা, সাহিত্য, সংস্কৃতি, কৃষ্টি, পৰম্পৰা আৰু তেওঁলোকৰ জীৱন সংগ্ৰামৰ বিষয়ে গান লিখি গৈছে। সেই গান মানুহৰ গান আছিল। ধনতন্ত্ৰবাদৰ বিৰুদ্ধে আছিল তেওঁৰ গান। তেওঁ শ্ৰমিক তথা কৃষক সমাজৰ ওপৰত যথেষ্ট গুৰুত্ব আৰোপ কৰি লিখিছে–

‘অ' মোৰ অসমী আইৰ দুখীয়া আইদম ভাই

কোনে পতিয়াব তোমাৰ আজি কিয়নো এনে বিলাই।।

কপালৰ ঘাম ভৰিত পেলাই সাঁচিছিলা যিটো ধন।

সবাকো শুহিলে ধনী চীনা জাকে ভাঙিলে তোমাৰ মন।।

এদিন তুমিয়ে গঢ়িছিলা এই ধুনীয়া অসম সোণৰ।

গোটেই অসম তোমাৰ আছিল অমিয়া সপোন মনৰ।' 

অবিভক্ত ঢাকা মহানগৰীৰ সেনাৰ ছাউনীত ১৮৯০ চনৰ ৩১ জানুৱাৰীত বিষ্ণু প্ৰসাদ ৰাভাৰ জন্ম হৈছিল। বিষ্ণু ৰাভাৰ পিতৃৰ নাম আছিল চৰ্দাৰ বাহাদুৰ গোপাল চন্দ্ৰ দাস আৰু মাতৃৰ নাম গেথীবালা ৰাভা। পিতৃ চৰ্দাৰ বাহাদুৰ গোপাল চন্দ্ৰ দাস আছিল ইষ্টাৰ্ণ ৰাইফলচৰ চুবেদাৰ মেজৰ। ৰাভাৰ ককা-দেউতাকৰ নাম আছিল শনিৰাম কছাৰী [মুছাহাৰী]। তেওঁ ইংৰাজৰ সামৰিক বিভাগত চিপাহীৰ পদত কৰ্মৰত আছিল। গোপাল দাসৰ শৈশৱতেই মাতৃৰ বিয়োগ হয়। চান্দবৰ ৰাভা আছিল শনিৰাম কছাৰীৰ সখী। চান্দবৰ নিঃসন্তান হোৱা হেতুকে মাউৰা গোপাল চন্দ্ৰক ডাঙৰ-দীঘল কৰাৰ দায়িত্ব লয়। চান্দবৰ ৰাভাৰ তত্ত্বাৱধানত গোপাল ৰাভাই তেজপুৰ হাইস্কুলত নৱম শ্ৰেণীলৈ পঢ়ি তেজপুৰত থকা অসম ৰাইফলছত ভৰ্তি হয়। গোপাল ৰাভাৰ মুঠ সন্তান আছিল আঠজন। পুত্ৰ পাঁচজন দিলীপ, গোপাল, নন্দলাল, বিষ্ণু প্ৰসাদ আৰু ৰঞ্জিত কন্যা তিনিগৰাকী মনমোহিনী, কমল আৰু লক্ষ্মী।

বিষ্ণু ৰাভাই শিক্ষা আৰম্ভ কৰে বাংলা ভাষাত। তেওঁ প্ৰথমে ঢাকাৰ প্ৰাইমেৰী স্কুলত নিজৰ শিক্ষা জীৱনৰ পাতনি মেলে। তাৰ পৰা তেজপুৰলৈ আহি তেজপুৰৰ চৰকাৰী হাইস্কুলত চতুৰ্থ শ্ৰেণীত ভৰ্তি হয়। বাংলা মাধ্যমৰ পৰা পোনপ্ৰথমে অসমীয়া মাধ্যমত নাম ভৰ্তি কৰা হেতুকে প্ৰথম বছৰ পৰীক্ষাত অকৃতকাৰ্য হয়। পিছৰ বাৰ উত্তীৰ্ণ হয়। তাৰ পাছত ১৯২৬ চনত দৰং জিলাৰ ভিতৰত প্ৰৱেশিকা পৰীক্ষাত প্ৰথম হৈ ৰাভাই খ্যাতি অক্ষুণ্ণ ৰাখে। সেই বছৰতে ৰাভাই কলকাতাৰ ছণ্টপল কলেজত আই এছ চি শ্ৰেণীত নাম লগায়। তাতেই সংগীত, কলা, নাটক, খেল-ধেমালি আদিৰ প্ৰতি মনোযোগ দিয়ে। তেওঁৰ মনোযোগৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত সেই বছৰ ৰাভাই ক্ৰিকেট বিভাগৰ সম্পাদকো নিৰ্বাচিত হয়। ৰাভাই প্ৰথম বিভাগত আই এছ চি পৰীক্ষাত উত্তীৰ্ণ হৈ ১৯২৮ চনত কলকাতাৰ ৰিপন কলেজত বি এছ চি মহলাত পদাৰ্থ বিজ্ঞানৰ অনাৰ্ছ লৈ পঢ়ে। ৰিপন কলেজৰ ছাত্ৰ একতা সভাৰ সম্পাদক হিচাপেও তেওঁ সেই বছৰ নিৰ্বাচিত হৈছিল। ১৯৩০ চনত বি এছ চি বাছনি পৰীক্ষাত কলেজৰ ভিতৰতে তেওঁ সৰ্বোচ্চ নম্বৰ লাভ কৰে। ঠিক সেই সময়তে স্বাধীনতা আন্দোলনৰ জোৱাৰে কলকাতা মহানগৰীখন অস্থিৰ কৰি তোলে। ব্ৰিটিছৰ বিৰুদ্ধে হোৱা আন্দোলনত বিষ্ণু ৰাভাই অংশগ্ৰহণ কৰে। তীব্ৰ আন্দোলনত অংশগ্ৰহণ কৰা বাবে ৰাভা ব্ৰিটিছৰ চকুত পৰে আৰু এদিন ব্ৰিটিছ চিপাহীয়ে ৰাভাৰ হোষ্টেলৰ কোঠালিটো তালাচি কৰে। এই তদন্তৰ পৰা অতিষ্ঠ হৈ ৰাভাই ৰিপন কলেজ এৰি কোচবিহাৰৰ ভিক্টোৰিয়া কলেজৰ বিজ্ঞান শাখাত নামভৰ্তি কৰি পঢ়া-শুনা আৰম্ভ কৰে।

মহাত্মা গান্ধীৰ ইতিমধ্যে স্বাধীনতা আন্দোলনে দেশজুৰি জনজাগৰণৰ সৃষ্টি কৰিছিল। কোচবিহাৰত সেই সময়ত এজন, দেশীয় ৰজাই শাসন কাৰ্য চলাইছিল। তেওঁক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিছিল ইংৰাজ ৰেচিভেটৰ বিষয়াই। তেতিয়াৰ দিনৰ ব্ৰিটিছ শাসকবৰ্গৰ নিয়ম আছিল– কোনো ব্ৰিটিছ বিষয়া বাটেৰে গৈ থাকিলে অন্য বাটৰুৱাসকলে বাটৰ কাষত ৰৈ থাকিব লাগিছিল। এনে বৈষম্যৰ বিৰুদ্ধে বিষ্ণু ৰাভাই প্ৰতিবাদ সাব্যস্ত কৰাৰ চিন্তা কৰিলে। এদিন পুৱা ছয়-সাতজনমান সমনীয়াৰ সৈতে খোজকাঢ়ি আছিল। কিছু সময় পিছতেই ইংৰাজী ৰেচিডেণ্ট জেনেৰেলে হাচিন্সন আৰু দেৱান নলিনী ৰঞ্জন মাস্তগী ঘোঁৰাৰ পিঠিত উঠি গৈ আছিল। বিষ্ণু ৰাভা আৰু তেওঁৰ সমনীয়াৰ বাদে সকলোৱে ৰাস্তাৰ কাষত মূৰ তল কৰিছিল। কিন্তু বিষ্ণু ৰাভা তেওঁৰ সমীয়াসকলে মূৰ তল নকৰি গৈ থাকিল। অসন্তুষ্ট হাচিন্স আৰু মাস্তগীৰে তেওঁলোকক ৰাজদ্ৰোহী আখ্যা দি আত্মসমৰ্পণ কৰিবলৈ নিৰ্দেশ দিলে। এই নিৰ্দেশক কেৰেপ নকৰি ইয়াৰ বিপৰীতে এখন বগা কাগজত এটা কলা আৰু এটা বগা ৰঙৰ পঠা ছাগলীৰ ছবি আঁকি তলৰ কবিতাটি লিখি ৰাজপ্ৰসাদৰ দেৱালৰ বেৰত আঁৰি আহে–

‘ৰাজ্যে আছে দুইটি পাঠা

একটি কালো একটি সাদা,

ৰাজ্যেৰ যদি মংগল চাও

দুইটি পাঠাই বলি দাও।'

ৰাভা আৰু তেওঁৰ লগৰীয়াসকলৰ এই কাৰ্যত ক্ষুণ্ণ হৈ ৰাভাক ২৪ ঘণ্টাৰ ভিতৰত কোচবিহাৰ ৰাজ্য ত্যাগ কৰিবলৈ নিৰ্দেশ দিয়া হ'ল। ৰাজ দৰবাৰৰ ৰোষত পৰি ৰাভা আৰু তেওঁৰ লগৰীয়াসকলে কোচবিহাৰ ত্যাগ কৰে। সেই সময়ত তেওঁৰ মাতৃৰ বিয়োগ হয়। কিছুদিনৰ পাছত পূৰ্ববংগৰ মাইকেল কলেজত নাম লগায়। মাইকেল কলেজত তেওঁ ক্ৰিকেট বিভাগৰ সম্পাদক হয়। কোচবিহাৰ ত্যাগ কৰাৰ পাছতো বিষ্ণু ৰাভাৰ বিৰোধিতা কমি যোৱা নাছিল। সেই সময়ৰ মাইকেল কলেজৰ তিনিমহলীয়া অট্টালিকাৰ ওপৰত উৰি থকা ব্ৰিটিছৰ ৰাষ্ট্ৰীয় পতাকা ‘ইউনিয়ন জেক'খন ৰাভা আৰু কেইজনমানে নমাই জ্বলাই দিয়ে আৰু তাৰ ঠাইত ভাৰতীয় ত্ৰিৰংগা জাতীয় পতাকাখন আৰি দিয়ে। ব্ৰিটিছ প্ৰশাসনে এই ঘটনাৰ বাবে গ্ৰেপ্তাৰী পৰোৱানা জাৰি কৰে। ইমানেই নহয় মাইকেল কলেজত পঢ়ি থাকোতে এবাৰ সৰস্বতী পূজাৰ মূৰ্তি নিজে সাজি নিজে পূজাৰী হৈ মূৰ্তি বিসৰ্জন দিছিল। এই কাৰণত কুমাৰ সম্প্ৰদায় ক্ষুণ্ণ হয়। বিভিন্ন ঘটনাৰ পৰিণতিস্বৰূপে ৰাভা মাইকেল কলেজ এৰিবলৈ বাধ্য হয়। অনেক হাৰাশাস্তিৰ মাজেৰে ১৯৩১ চনত বিষ্ণু ৰাভাৰ ছাত্ৰ জীৱনৰ সমাপ্তি ঘটে।

Courtesy : Samudra Kajol Saikia

মানৱ সমাজৰ বিকাশৰ সৈতে যিহেতু শ্ৰমৰ সম্পৰ্ক আছে, গতিকে সংস্কৃতিৰ সৈতেও শ্ৰমৰ এৰাব নোৱাৰা সম্পৰ্ক আছে। এটা জাতিৰ বৈশিষ্ট্যও নিৰ্ভৰ কৰে সেই জাতিৰ শ্ৰমজীৱীসকলৰ জীৱনধাৰণ আৰু আচাৰ-অনুষ্ঠানৰ ওপৰত। বিশ্ববিশ্ৰুত শিল্পী পল ৰবচনে জাতিৰ বৈশিষ্ট্যৰ বিচাৰ কৰিবলৈ গৈ ‘Here I stand’ শীৰ্ষক লেখাত উল্লেখ কৰিছিল যে এটা জাতিৰ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ বিচাৰ কৰা যায় সেই জাতিৰ শ্ৰমজীৱী জনগণৰ অৱস্থাৰ মূল্যায়নৰ পৰাহে। এই ক্ষেত্ৰত কাচৱেলে লিখিছে, ‘এটা জাতিৰ সামাজিক মান নিৰ্ভৰ কৰে সেই জাতিৰ অৰ্থনৈতিক অৱস্থাৰ ওপৰত। সেয়ে সংস্কৃতিক অৰ্থনৈতিক উৎপাদন ব্যৱস্থাৰ পৰা পৃথক কৰিব নোৱাৰি।' (Culture can not be separated from economic production, christopher caudwell; Ellsion and reality.’) 

বিষ্ণু ৰাভাৰ কৃষ্টি আৰু সংস্কৃতি চিন্তা বহু পৰিমাণে পল ৰবচন আৰু কাডৱেলৰ ধাৰণাৰ সৈতে সম্পৰ্কযুক্ত ৰাভাৰ চিন্তাৰ মাজত শ্ৰমজীৱী জনসাধাৰণে যথেষ্ট গুৰুত্ব লাভ কৰিছে। তেওঁ নিজৰ ‘অসমীয়া কৃষ্টি' শীৰ্ষক লেখাটোত কৃষ্টি-সংস্কৃতিৰ সংজ্ঞা দাঙি ধৰিছে।

‘কৃষ্টি হৈছে কৃষ ধাতু ‘ক্তি' প্ৰত্যয়ৰ সংযোগত কৃষ্টি। কৃষি বিষয়ক মাত্ৰেই কৃষ্টি অৰ্থাৎ কৰ্ষণেই কৃষ্টি। ভূমি কৰ্ষণেই কৃষ্টি নহয়, অদৃশ্য অন্তৰীক্ষৰ শূন্যময় পথাৰ কৰ্ষণেই কৃষ্টি আৰু হৃদীস্থানত বা কেৱল হৃদয়ৰ কুণ্ডলনী চক্ৰত নাইবা মস্তিষ্কৰ মাজত আলোড়ন তোলা মানসিক কৰ্ষণো কৃষ্টি।

... কাব্য, গান, শিল্প, দৰ্শন ব্যাম ধাৰণাই নাইবা আচাৰ অনুষ্ঠানেই ভদ্ৰতা-শিষ্টাচাৰ, নীতি-নিয়মকেই সাধাৰণঃ মানুহে বুজে কৃষ্টি বা কালচাৰ বুলি। কিন্তু দৰাচলতে বাস্তৱ প্ৰয়োজনত যাৰ জনম, মানুহৰ জীৱন সংগ্ৰামত যি শকতি, জীৱন যাত্ৰাৰ বাস্তৱ উদ্দেশ্য সিদ্ধিত যি মুকুতি, সেয়েহে আচল কৃষ্টি, আচল সংস্কৃতি, ৰিয়েল কালচাৰ। জীৱন যাত্ৰাৰ ঘাত-প্ৰতিঘাতত যেনেকৈ কৃষ্টিৰ ৰূপান্তৰ হয়, সংস্কৃতিৰ আলম লৈ জীৱন যাত্ৰাও তেনেকৈ আগুৱাই যায়। গতিকে জীৱনযাত্ৰাৰ লগত কৃষ্টি-সংস্কৃতি ওতঃপ্ৰোতভাৱে জড়িত যি কৃষ্টি-সংস্কৃতি প্ৰগতিশীল নহয়, সেই জাতিৰ জীৱনযাত্ৰাও স্থিৰ নহয়। [বিঃ ৰাঃ ৰঃ সঃ, 2খণ্ড, পৃঃ ১০৯২-৯২]

বিষ্ণু ৰাভা আৰু সংস্কৃতিৰ পৰা আমি এই কথাই বুজো যে জনসাধাৰণৰ কৃষ্টি-সংস্কৃতি কৃষি আৰু শ্ৰমৰ লগত জড়িত। অৰ্থাৎ শ্ৰমভিত্তিক যি গণসংস্কৃতি সেয়াই হ'ল আচল সংস্কৃতি। ধনতান্ত্ৰিক সমাজ ব্যৱস্থা আৰু ভোগবাদী জীৱন প্ৰণালীৰ সৈতে জড়িত গণসংস্কৃতি [People Culture] বিপৰীতে গণসংস্কৃতিয়ে যুগে যুগে মানুহক প্ৰেৰণা যোগাই আহিছে, মানুহক সুস্থ আৰু সংগ্ৰামী জীৱন-যাপনৰ সমল যোগায়। কৃষক আৰু শ্ৰমজীৱীৰ দ্বাৰা সৃষ্টি হোৱা সংস্কৃতিৰ ৰক্ষা আৰু সমাজত চলিত অসমতাবোৰৰ ওপৰত চকু ফুৰায়ে বিষ্ণু ৰাভাই মাৰ্ক্সবাদৰ প্ৰতি আকৰ্ষিত হয়। বিষ্ণু ৰাভাৰ একাংশ অনুৰাগীয়ে ৰাভাক কেৱল কলাগুৰু বুলি মূল্যায়ন কৰে কিন্তু ৰাভাই যি কলা-সংস্কৃতিৰ কথা কৈছিল সেই বিষয়ক চিন্তা কৰ্মৰ মাজত নতুনত্ব, ৰূপান্তৰৰ স্বপ্ন আৰু বৈপ্লৱিক জাগৰণ পৰিলক্ষিত হৈছিল, সেই কথা এই সকলে মূল্যায়ন নকৰে। ৰাভাৰ জীৱনৰ এক ব্যাপক অংশ ৰাজনীতিয়ে দখল কৰি আছে। এই ৰাজনীতিৰ আদৰ্শ হ'ল মাৰ্ক্সবাদ। ৰাভাৰ অস্থিৰ জীৱনলৈ মাৰ্ক্সবাদে আনি দিছিল সাগৰ সদৃশ গভীৰতা। পিতৃপ্ৰদত্ত শ শ বিঘা মাটি দুখীয়া কৃষকৰ মাজত বিলাই দিছিল। ইয়াৰ গুৰিয়েই আছিল মানৱ প্ৰেম আৰু সাম্যবাদী আদৰ্শ।

১৯৪৫ চনত ৰাভাই ভাৰতৰ বিপ্লৱী কমিউনিষ্ট পাৰ্টি [আৰ চি পি আই]ৰ সভ্যপদ লাভ কৰে। পিছলৈ ১৯৫৫ চনত ভাৰতৰ কমিউনিষ্ট পাৰ্টি [চি পি আই]ত যোগদান কৰে। ৰাভাই ১৯৫৭ চনত কোকৰাঝাৰ সংসদীয় সমষ্টিত চি পি আইৰ প্ৰাৰ্থীৰূপে পৰাজয় বৰণ কৰে। ৰাভাৰ মাৰ্ক্সবাদ-লেনিনবাদ দৰ্শনৰ আভাস পোৱা যায় ১৯৬৯ চনত তেওঁৰ ৰোগশয্যাৰ পৰা চি পি আইলৈ লিখা চিঠিৰ পৰা। অসম ৰাজ্যিক পৰিষদলৈ লিখা চিঠিখনত তেওঁ উল্লেখ কৰিছিল, ‘যিসকল অসমীয়াৰ প্ৰাণস্বৰূপ, যিসকল অসমীয়া সংস্কৃতিৰ ধাৰক আৰু বাহক সেইসকল হালোৱা, হজুৱা, বনুৱা, তল মজলীয়া ৰাইজ, শোষিত, দলিত, নিষ্পেষিত আৰু নিপীড়িত। এই ৰাইজৰ দুখত সমদুখী হৈ ৰাইজৰ হিয়াৰ মৰম, চেনেহৰ অথাই সাগৰৰ পানীত সাঁতুৰি-নাদুৰি উমলি ফুৰিছিলো।

১৯৪৫ চনৰ পৰা ৰাইজৰ মাজত জপিয়াই পৰি বহু সভা-সমিতিৰ যোগে ৰাইজৰ প্ৰতি মোৰ কৃতজ্ঞতা যাচিছিলো। তেতিয়াৰ পৰাই ভাৰতৰ বিপ্লৱী সাম্যবাদী দলৰ সংশ্লিষ্ট থাকি মাৰ্ক্সীয় দৰ্শন, অৰ্থনীতি, দ্বন্দ্ববাদৰ লগত পৰিচিত হৈ হিয়াৰ আমঠু ৰাইজৰ প্ৰাণৰ লগৰী আৰু ৰাইজৰ লগত একেলগে মিলিজুলি ৰাইজক মাৰ্ক্সীয় দৰ্শনৰ প্ৰতি উদ্বুদ্ধ কৰাৰ কাৰণে নিজৰ সকলো শক্তি নিয়োগ কৰোঁ।'

কমিউনিষ্ট পাৰ্টিত যোগদান কৰি ৰাভাই প্ৰবল দুৰ্যোগত পৰিছিল। চৰকাৰী ৰোষত পৰি আত্মগোপন কৰিব লগা হৈছিল। কৃষকৰ আধিয়াৰ স্বত্বৰ সপক্ষে আন্দোলন কৰাৰ বাবে আৰু জমিদাৰৰ বিৰুদ্ধে চলা এই সংগ্ৰামত ৰাভাৰ অংশগ্ৰহণত চৰকাৰী পুলিচে তেওঁক বিচাৰি ফুৰে। বিষ্ণু ৰাভাই এই কথা উপলব্ধি কৰিছিল যে কৃষক-বনুৱাৰ যি মুক্তি সেয়া কেৱল সাম্যবাদৰ দ্বাৰা সম্ভৱ আৰু এই মুক্তিৰ পথ হ'ব সাধাৰণ শ্ৰেণীসমূহৰ ঐক্যবদ্ধ আন্দোলন। ৰাভাই তেওঁৰ ৰচনাৱলীসমূহত এই কথা স্পষ্টভাৱে লিখিছে। এই প্ৰসংগত তেওঁৰ অন্যতম ৰচনা ‘সমাজতন্ত্ৰ হ'লে কি লাভ'ত সমাজতন্ত্ৰৰ সংজ্ঞা এনেকৈ দিছে– ‘সমাজবাদী সমাজ বুলিলে ইয়াকে বুজায় যে য'ত পুঁজিপতিসকলৰ সাহায্যৰ বাহিৰেও কাৰ্যনিৰ্বাহ হয়, য'ত শ্ৰম সামাজিক হৈছে আৰু তাৰ লগতে সংগঠিত হৈছে অগ্ৰগামী বাহিনী অৰ্থাৎ শ্ৰমজীৱীসকলৰ সকলোতকৈ অগ্ৰগামী অংশই য'ত কঠোৰ দৃঢ় হস্তৰে সমস্ত হিচাপ ৰাখে, নিয়ন্ত্ৰণ কৰে আৰু তদাৰক কৰে।'

সমাজবাদী সমাজৰ পৃষ্ঠপোষক ৰাভাৰ ছাত্ৰ জীৱনৰ পাছৰ ঘটনাৱলীসমূহে ৰাভাক দৃঢ় আৰু মানৱদৰদী কৰি তোলে। ছাত্ৰ অৱস্থাত যে তেওঁ সমাজৰ প্ৰতি সচেতন নাছিল তেনে নহয়। ১০১৭ চনতেই ৰাভাৰ পিতৃ গোপাল দাসৰ মৃত্যু হয়। মাতৃ গেথীবালা ৰাভাৰ দেহাৱসান ঘটে ১৯২৬ চনত। অকালতে পিতৃ-মাতৃক হেৰুৱায়ো বিষ্ণু ৰাভা মানসিকভাৱে ভাগি পৰা নাছিল। কলেজীয়া জীৱনৰ সমাপ্তিৰ পাছত তেওঁ কিছুদিন কলকাতাত থাকে। কলকাতাত ৰাভাই ‘বাঁহী' আলোচনীৰ নতুনকৈ খোলা ‘চিত্ৰলেখা' শিতানটি পৰিচালনা কৰে। তেতিয়া তেওঁ সাংস্কৃতিক কামত হাত দিয়ে। সেই সময়ত ককায়েক নন্দনলালৰ কথা মতে বি এছ পিৰ পদৰ বাবে ইণ্টাৰভিউ দিয়ে। কিন্তু ইণ্টাৰভিউত প্ৰথম হৈয়ো তেওঁ সেই চাকৰি নলয়।

গীত-নৃত্য আৰু অন্যান্য সাংস্কৃতিক কামত ব্যস্ত ৰাভাই এবাৰ কলকাতাত ডিব্ৰুগড়ৰ সেঁাতৰ বছৰীয়া গায়িকা প্ৰিয়বালাক লগ পায়। ইজনে-সিজনক লাহে লাহে অধিক জানিবলৈ ধৰিলে আৰু ১৯৩৭ চনৰ ২৪ নৱেম্বৰত দুয়ো বৈবাহিক জীৱন আৰম্ভ কৰে। কিন্তু বিয়াৰ ২৮ দিন পাছতেই অত্যন্ত জ্বৰত প্ৰিয়বালাই কলকাতা মেডিকেল কলেজত প্ৰাণ হেৰুৱায়। পত্নী প্ৰিয়বালা দত্তৰ বিয়োগৰ পাছত তেজপুৰত থাকি ১৯৩৭-৩৮ দুটা বৰ্ষ অসমৰ গাঁৱে-ভূঞে সাংস্কৃতিক কৰ্মী হিচাপে পাৰ কৰে। ১৯৩৯ চনত তেওঁ কাশী হিন্দু বিশ্ববিদ্যালয়ত ১০৮ বিধ নৃত্য পৰিৱেশন কৰি যথেষ্ট সমাদৰ পায়।

১৯৪৭ চনত ভাৰতে স্বাধীনতা লাভ কৰে। বিষ্ণু ৰাভাৰ দৃষ্টিত এই স্বাধীনতা প্ৰকৃত নাছিল। স্বাধীনতা দিৱসৰ দিনা টিহুত কিছু লোকে কলা পতাকা উৰুৱাই ‘য়ে আজাদী ঝুঠা হ্যে' বুলি ধ্বনি দিয়ে। তাৰ মাজৰ এজন আছিল ৰাভা। স্বাধীনতা লাভৰ পিছৰ পৰা চৰকাৰী পুলিচে ৰাভাক বিচাৰি ফুৰে আৰু জীৱিত বা মৃত অৱস্থাত ধৰাই দিব পাৰিলে দহ হেজাৰ টকা পুৰস্কাৰ দিব বুলি ঘোষণা কৰিলে। নলবাৰীত আত্মগোপন কৰি থাকোতে কনকলতা মেধিক লগ পাই ১৯৫১ চনত দুয়ো যুগ্মজীৱনৰ পাতনি মেলে। কনকলতা নিজেও বিদ্ৰোহী আছিল। ১৯৫২ চনৰ ১৭ জুলাইত পুলিচ বাহিনীৰ দলে দুয়োকে আটক কৰে। কাৰাগাৰত ৬ মাহ থকাৰ পাছত কনকলতা তেজপুৰৰ ঘৰতেই থাকে আৰু তিনি বছৰ পাছত ১৯৫৫ চনত মুকলি হয়। ১৯৪৮ চনত লগপোৱা মোহিনীবালাৰ লগত সম্পৰ্ক গঢ়ি উঠা ৰাভায় ১৯৫৫ চনত তেওঁক বিয়া কৰায়। ১৯৬২ চনৰ ৪ জানুৱাৰীত পত্নী কনকলতাই দুজন পুত্ৰ পৃথ্বিৰাজ আৰু হেমৰাজ ৰাভাক এৰি মৃত্যুক আঁকোৱালি লয়। কণমানি শিশু দুটিক লৈ ৰাভা বিমোৰত পৰে। ঠিক একে সময়তে কংগ্ৰেছ চৰকাৰে চীন-ভাৰতৰ বিবাদ সন্দৰ্ভত ৰাভাক বিদ্ৰোহী সজাই উৰিষ্যাৰ বৰহমপুৰ কাৰাগাৰলৈ প্ৰেৰণ কৰে। ১৯৬৩ চনৰ আগষ্টত মুক্তি লাভ কৰে। ১৯৬৪ চনত পুনৰ মোহিনী ৰাভাৰ সংগ লাভ কৰে। বিয়াৰ পাছতÎ মোহিনী ৰাভাৰ মেণ্ডেলা নামৰ এক পুত্ৰ জন্ম হয়। কাৰাগাৰৰ পৰা মুক্তি পোৱাৰ পাছত ৰাভাই পুনৰ কৃষকৰ মাজত জপিয়াই পৰে। ১৯৬৭ চনত নিৰ্দলীয় প্ৰাৰ্থীৰূপে তেজপুৰ বিধানসভা সমষ্টিৰ পৰা বিধায়ক নিৰ্বাচিত হয়। পাছত আকৌ ১৯৬৮ চনত কোকৰাঝাৰ সংসদীয় সমষ্টিৰ পৰা নিৰ্দলীয় প্ৰাৰ্থীৰূপে প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰে যদিও পৰাজিত হয়।

ৰাভাৰ জীৱন সংগ্ৰামত প্ৰথমটি বাধা হয় ১৯৬৮ চনতে হোৱা তেওঁৰ কৰ্কট ৰোগ। ৮ ডিচেম্বৰত তেওঁক চিকিৎসাৰ বাবে মোম্বাই প্ৰেৰণ কৰা হয়। টাটা মেম'ৰিয়েল কেঞ্চাৰ ইনষ্টিটিউটৰ পৰা দুমাহ পাছত কিছু আৰোগ্য হৈ গুৱাহাটীলৈ উভতি আহে, তাৰ পাছত তেজপুৰলৈ যায়। চিকিৎসকে ৰাভাক জিৰণী ল'বলৈ উপদেশ দিয়া সত্ত্বেও ৰাভা অসমলৈ ঘূৰি আহিল। মুম্বাইৰ পৰা অহাৰ পাছত বিষ্ণু ৰাভাৰ শৰীৰ ক্ৰমান্বয়ে ভাঙি আহিছিল। তাৰ মাজতে ২৬ জানুৱাৰীত পুনৰ মুম্বাইত গৈ শৰীৰ পৰীক্ষাও কৰি আহে। পাছত কিছুদিনৰ বাবে গুৱাহাটী চিকিৎসা মহাবিদ্যালয়লৈ গৈ চিকিৎসাধীন হ'ল, কিন্তু ভাল নাপালে। আকৌ তেজপুৰলৈ উভতিল। অন্তিম ক্ষণত, তেওঁ ১৯৬৯ চনৰ মে' মাহৰ শেষৰ সপ্তাহত তেওঁৰ সৰ্বশেষ গীতটি লিখিলে–

‘এয়ে মোৰ শেষ গান

মোৰ জীৱন নাটৰ শেষ ৰাগিনী...।'

১৯৬৯ চনৰ ১৯ জুনৰ পৰা ৰাভা কণ্ঠস্বৰ ৰুদ্ধ হৈ পৰে। ৰাতি দুই বাজি পাঁচ মিনিটত অৰ্থাৎ ২০ জুনত ৰাভাই নিজৰ শেষ নিশ্বাস ত্যাগ কৰে ।

ৰিছাদ ভূঞা

নগাঁও

ফোন :৭০০২৬১৫১৭৮